Staður

Milli Nasa og Lækjarfjalls gengur fagur og grösugur dalur langt fam í hálendið. FJöllin girða hann á báða vegu, há og brött, en fyrir botni hans er fjallgarður, lægri, og nokkurn veginn greiðfært upp úr honum á heiði þá, er liggur milli Aðalvíkur og Sléttu. Dalurinn heitir Staðardalur. Fyrir honum miðjum er laglegt stöðuvatn, langt (á að gizka 1 km), en mjótt. Úr því rennur Staðará til sjávar út úr mynni dalsins. Norðan vatnsins stendur kirkjustaðurinn og prestsetrið Staður. Þar er búsældarlet, a.m.k. að sumarlagi, graslendi vítt og gróðursælt meðfram öllu vatninu og inn fyrir botn dalsins. Þessi dalur hreif Steingrím biskup Jónsson, er hann ferðaðist um Vestfirði sumarið 1790. Hann segir svo:

Fegurst var, að mér þókti, í Holti í Önundarfirði, líka nokkuð í Vatnsfirði, en af hinum öðrum var þó jafnafallegast í Aðalvík, því þar er dalurinn grasi vaxinn meir en annars staðar. Heyskapurinn varþar góður að nýtingu, en lítill að nokkru leyti að vöxtum, þar var skelfilega snöggt, ljáirnir ekki lengri en sem vænn melsigður. Skelfing var þar fyrir vestan af berjum.

Elzta heimild um kirkju í Aðalvík er kirknaskrá Páls biskups Jónssonar frá 1200. Er ekki annað vitað en þar hafi æ síðan verið kirkja og prestsetur, þar til sóknin lagðist í eyði. Hér verður saga kirkjunnar ekki rakin, en reynt verður að gera grein fyrir sögu jarðarinnar á sama hátt og annarra jarða.

Í Sturlungu er getið Magnúsar prests í Aðalvík og Snorra, sonar hans, er gerðist fylgdarmaður Órækju Snorrasonar, varð ósáttur við hann og fór aftur til föður síns. En Órækja fór til Aðalvíkur að Snorra. Snorri stökk af bænum „ok vildi til sjávar á gnúpinn milli Aðalvíkr og Miðvíkr. Þar mátti ekki ná honum“. Hefur Snorri þá verið vestan á Hvarfanúpi. Snorri náðist þó og var veginn.

Elzti máldagi Aðalvíkurkirkju er frá 1286 og hefur kirkjan þá talizt eiga helming í heimalandi. Hið sama segir í Vilkinsmáldaga 1397. Árið 1458 er Staður í Aðalvík talinn meðal jarða Vatnsfjarðar Kristín Við skipti eftir Björn ríka 1467 hefur Staður fallið í hlut Þorleifs og Árna, sona hans.

Í erfðaskrá Solveigar Björnsdóttur 1495 segir að hún gefi sonum sínum, Jóni og Þorleifi (Pálssonum) Stað í Aðalvík fyrir hundarð hundraða „og hier med ogur og adaluik og jordum“. Solveig hefur þannig tekið Stað að erfðum eftir Þorleif, bróður sinn. Frá 1495 er einnig skrá um kirkjur, er Páll Jónsson á Skarði, maður Solveigar, og Jón danur Björnsson áttu að svara fyrir, og er Aðalvík meðal þeirra. Áður er þess getið, að Björn Guðnason tók umboð af Ólafi Filipussyni árið 1509 fyrir hönd sonar hans, Einars, til arfstilkalls eftir Solveigu, og eru jarðir í Aðalvík taldar meðal þess fjár. Björn yngri Þorleifsson hefur þó talið sig eiga jörðina, því að hún var meðal jarða þeirra, er hann seldi Hans Kruko og Sunnifu hústrú 1505. Staður hefur svo að sjálfsögðu orðið eitt af þrætueplum Björns Guðnasonar og Björns Þorleifssonar, er naut fulltingis biskups. Skal sú saga ekki rakin hér nánar. En 10. marz 1529 keypti Ögmundur biskup af Jóhanni Kruko allar jarðir, góss og peninga, er Hans, bróðir hans, hafði fengið frá Birni Þorleifssyni. Þó hefur þótt leika vafi á, að Staður væri lögmæt eign Jóhanns, því hann segir í afsalsbréfinu:

Er þatt suo at hofudgozit adaluikin, er mig med logum fra komin, sem eg hefur spurt af skiluisa goda menn. eller nockur onnr jord. þa hefur biorn thorleifsson uilkorid sig at Retta þann skadan jgen. et cetera.

Svo undarlega bregður við, að sama ár, 1529, þ. 21. október var gert kaupmálabréf Jóns Einarsson, Þorleifssonar, og Margrétar Björnsdóttur, Þorleifssonar. Samkvæmt því hefur EInar gefið syni sínum jörðina Stað í Aðalvík, 24. hndr., til kvonarmundar. Ekki er að sjá, að faðir brúðarinnar, Björn Þorleifsson, hafi gert nokkra athugasemd við þessa gjöf.

Þrátt fyrir þetta viðrist svo sem Ögmundur biskup hafi haldið jörðinni. 1. júlí 1530 gekk dómur 26 manna á Öxarárþingi um kærur Hannesar Eggertssonar á hendur Ögmundi, m.a. þá, að biskup héldi fyrir Hannesi og konu hans Guðrúnu Björnsdóttur, Guðnasonar, jörðinni Aðalvík. Lagði biskup þar fram kaupbréf sitt af erfingjum Hans Kruko, en hann hafði þá goldið þeim þriðjung verðs þeirra jarða, er hann keypti af þeim. Dómur féll á þá leið um Aðalvík, að bæði Hannes og Björn Þorleifsson skyldu fara á konungsfund næsta ár með þau bréf, er þeir hefður upp á jörðina. Kyndugt sýnist, að Björn fari með slíkum bréfum, skömmu eftir að dóttir hans hefur fengið jörðina í heimamund. Sennilega hefur Hannesi orðið það drýgst að Torfi Björnnson, mágur hans, hafði árið 1527 fenigð verndarbréf frá Friðrik konungi I. til tilkalls jarðanna Vatnsfjarðar, Aðalvíkur og Hvamms í Dölum. Ekki verður séð af fornbréfum, hvernig deilum þessum um Stað lyktaði. Sennilega hefur Staður verið meðal þrætuepla Árna Gíslasonar og Eggerts Hannessonar í framhaldi af Vatnsfjarðardeilum. En jafnóvíst er, hjá verjum Staður hefur lent við sætt Árna og Eggerts.

Staður hefur verið í bændaeign til ársins 1602. Það ár gaf Snæbjörn Torfason hann til kirkjustaðar með bréfi, dagsettu 16. ágúst. Fer það hér á eftir

Það gjöri eg Snæbjörn Torfason öllum góðum mönnum kunnugt, þeim sem þetta bréf sjá eður heyra, að eg hef almáttugum guði til lofs og dýrðar lagt og gefið Stað í Aðalvík með öllum gögnum og gæðum til fjalls og fjöru, þeim sem honum og kirkjunni þar hafa fylgt að fornu og nýju, með fullum vilja og samþykki kvinnu minnar Þóru Jónsdóttur, guðs orði til uppheldis í þeirri sókn og þeim fátækum prestmanni sem staðurinn verður veittur, hver eg vil að þó sé svo fjáður og mannaður, að hann haldi staðnum við magt og hefð, og því sem kirkjunni tilkemur í kviku eður dauðu, eptir því sem kirkjunnar máldagi það útvísar, og héðan í frá sé þessi staður í forsjá og vernd biskupsins í Skálholti, þess sem nú er eður verðu kann hver eptir annan, frí og átölulaus fyrir mér og öllum mínum örfum, en veitist, svo sem áður skrifað er, fátækum og guðshræddum prestmönnum, sem vel og trúlega stunda sitt kall og embætti; og þennan minn gjörníng staðfesti ég nú með þessu mínu eigin bréfi, þessum vottum hjáverandi: sera Ólafi Halldórssyni, sera Arna Jónssyni, sera Jóni Þorleifssyni, hverir eð setja sín innsigli með mínu hér fyrir neðan þetta gjörníngsbréf, hvert eð skrifað var á Kirkjubóli í Lángadal þann fyrsta þriðjudag eptir Maríumessu fyrri, árum eptir CHristi fæðing m.dc.ij.

Með þessari gjöf Snæbjarnar varð Staður kirkjustaður og beneficium, og hefur verið svo síðan.

Dýrleiki og afgjald

Á þessum atriðum er erfitt að átta sig. Máldagar eru ósamhljóða, og verður fátt eitt rakið úr þeim og aðeins það , sem varðar bújörðina sérstaklega. Í elzta máldaga frá 1286 segir svo:

Mariu kirckia j adalvijk a helmijng j heima landi: nema Bondi vilie heldur greida. x: kugilldi: oc eigi krikia þa þridiung j landi.

Vilkinsmáldagi 1397 segir kirkjuna eiga heimaland hálft með öllum gögnum og gæðum, fjórar kýr, eitt ásauðarkúgildi og hest.

Í jaðraskrá Vatnsfjarðar-Kristínar frá 1458 segir:

stadr i adalvik viij hundrud oc halfur fimti tvgur asuadar oc vij kyrr.

Óhugsundi er, að dýrleiki hafi aðeins verið átta hundruð, en vera mætti, að hluti verðsins (t.a.m. oc XX) hafi fallið niður. En aftar í sömu skrá er Staður sagður 24 hndr. Í erfðaskrá Solveigar ríku er Staður talinn hundrað hundraða, en varla er mark takandi á því svo óljóst er orðalag bréfsins á þessum stað. Svipað er að segja um kaupbréf Björns Þorleifssonar og Hans Kruko 1505, en þar Staður sagður „femthighe hvundrvdvm“. Í bæði skiptin virðist mér líklegast, að fleiri jarðeignir séu taldar með, en ekki greindar nánar vegna ókunnugleika. Í kaupmálabréfi Jóns Einarsson og Margrétar Björnsdóttur er jörðin talin 24 hndr., eða jafndýr og 1458, og er það miklu sennilegra. 1681 er Staður talinn 24 hndr., landskuld 1 hndr. 60 álnir, kirkjukúgildi 7. Í manntali 1703 er hann talinn 20 hndr. og hjáleigan Lækur 4 hndr. En í jarðabók 1710 segir svo:

Jarðardýrleiki óviss, ... en fyrir nokkrum árum hafa veirð tilnenfndir vi menn af yfirvaldi þessa hjeraðs eftir skikkun amptmannsins Christians Muller, og uppkváðu þeir þá að staðurinn skyldi vera xviii hndr. að dýrleika. En að fornu segja máldagar og visitasíur biskupanna, að þessi staður hafi þá verið xxiiii hndr.