Staður

Milli Nasa og Lækjarfjalls gengur fagur og grösugur dalur langt fram í hálendið. Fjöllin girða hann á báða vegu, há og brött, en fyrir botni hans er fjallgarður, lægri, og nokkurn veginn greiðfært upp úr honum á heiði þá, er liggur milli Aðalvíkur og Sléttu. Dalurinn heitir Staðardalur. Fyrir honum miðjum er laglegt stöðuvatn, langt (á að gizka 1 km), en mjótt. Úr því rennur Staðará til sjávar út úr mynni dalsins. Norðan vatnsins stendur kirkjustaðurinn og prestsetrið Staður. Þar er búsældarlegt, a.m.k. að sumarlagi, graslendi vítt og gróðursælt meðfram öllu vatninu og inn fyrir botn dalsins. Þessi dalur hreif Steingrím biskup Jónsson, er hann ferðaðist um Vestfirði sumarið 1790. Hann segir svo:

Fegurst var, að mér þókti, í Holti í Önundarfirði, líka nokkuð í Vatnsfirði, en af hinum öðrum var þó jafnfallegast í Aðalvík, því þar er dalurinn grasi vaxinn meir en annars staðar. Heyskapurinn varþar góður að nýtingu, en lítill að nokkru leyti að vöxtum, þar var skelfilega snöggt, ljáirnir ekki lengri en sem vænn melsigður. Skelfing var þar fyrir vestan af berjum.

Elzta heimild um kirkju í Aðalvík er kirknaskrá Páls biskups Jónssonar frá 1200. Er ekki annað vitað en þar hafi æ síðan verið kirkja og prestsetur, þar til sóknin lagðist í eyði. Hér verður saga kirkjunnar ekki rakin, en reynt verður að gera grein fyrir sögu jarðarinnar á sama hátt og annarra jarða.

Í Sturlungu er getið Magnúsar prests í Aðalvík og Snorra, sonar hans, er gerðist fylgdarmaður Órækju Snorrasonar, varð ósáttur við hann og fór aftur til föður síns. En Órækja fór til Aðalvíkur að Snorra. Snorri stökk af bænum „ok vildi til sjávar á gnúpinn milli Aðalvíkr og Miðvíkr. Þar mátti ekki ná honum“. Hefur Snorri þá verið vestan á Hvarfanúpi. Snorri náðist þó og var veginn.

Elzti máldagi Aðalvíkurkirkju er frá 1286 og hefur kirkjan þá talizt eiga helming í heimalandi. Hið sama segir í Vilkinsmáldaga 1397. Árið 1458 er Staður í Aðalvík talinn meðal jarða Vatnsfjarðar Kristín Við skipti eftir Björn ríka 1467 hefur Staður fallið í hlut Þorleifs og Árna, sona hans.

Í erfðaskrá Solveigar Björnsdóttur 1495 segir að hún gefi sonum sínum, Jóni og Þorleifi (Pálssonum) Stað í Aðalvík fyrir hundarð hundraða „og hier med ogur og adaluik og jordum“. Solveig hefur þannig tekið Stað að erfðum eftir Þorleif, bróður sinn. Frá 1495 er einnig skrá um kirkjur, er Páll Jónsson á Skarði, maður Solveigar, og Jón danur Björnsson áttu að svara fyrir, og er Aðalvík meðal þeirra. Áður er þess getið, að Björn Guðnason tók umboð af Ólafi Filipussyni árið 1509 fyrir hönd sonar hans, Einars, til arfstilkalls eftir Solveigu, og eru jarðir í Aðalvík taldar meðal þess fjár. Björn yngri Þorleifsson hefur þó talið sig eiga jörðina, því að hún var meðal jarða þeirra, er hann seldi Hans Kruko og Sunnifu hústrú 1505. Staður hefur svo að sjálfsögðu orðið eitt af þrætueplum Björns Guðnasonar og Björns Þorleifssonar, er naut fulltingis biskups. Skal sú saga ekki rakin hér nánar. En 10. marz 1529 keypti Ögmundur biskup af Jóhanni Kruko allar jarðir, góss og peninga, er Hans, bróðir hans, hafði fengið frá Birni Þorleifssyni. Þó hefur þótt leika vafi á, að Staður væri lögmæt eign Jóhanns, því hann segir í afsalsbréfinu:

Er þatt suo at hofudgozit adaluikin, er mig med logum fra komin, sem eg hefur spurt af skiluisa goda menn. eller nockur onnr jord. þa hefur biorn thorleifsson uilkorid sig at Retta þann skadan jgen. et cetera.

Svo undarlega bregður við, að sama ár, 1529, þ. 21. október var gert kaupmálabréf Jóns Einarssonar, Þorleifssonar, og Margrétar Björnsdóttur, Þorleifssonar. Samkvæmt því hefur Einar gefið syni sínum jörðina Stað í Aðalvík, 24. hndr., til kvonarmundar. Ekki er að sjá, að faðir brúðarinnar, Björn Þorleifsson, hafi gert nokkra athugasemd við þessa gjöf.

Þrátt fyrir þetta viðrist svo sem Ögmundur biskup hafi haldið jörðinni. 1. júlí 1530 gekk dómur 26 manna á Öxarárþingi um kærur Hannesar Eggertssonar á hendur Ögmundi, m.a. þá, að biskup héldi fyrir Hannesi og konu hans Guðrúnu Björnsdóttur, Guðnasonar, jörðinni Aðalvík. Lagði biskup þar fram kaupbréf sitt af erfingjum Hans Kruko, en hann hafði þá goldið þeim þriðjung verðs þeirra jarða, er hann keypti af þeim. Dómur féll á þá leið um Aðalvík, að bæði Hannes og Björn Þorleifsson skyldu fara á konungsfund næsta ár með þau bréf, er þeir hefður upp á jörðina. Kyndugt sýnist, að Björn fari með slíkum bréfum, skömmu eftir að dóttir hans hefur fengið jörðina í heimamund. Sennilega hefur Hannesi orðið það drýgst að Torfi Björnnson, mágur hans, hafði árið 1527 fengið verndarbréf frá Friðrik konungi I. til tilkalls jarðanna Vatnsfjarðar, Aðalvíkur og Hvamms í Dölum. Ekki verður séð af fornbréfum, hvernig deilum þessum um Stað lyktaði. Sennilega hefur Staður verið meðal þrætuepla Árna Gíslasonar og Eggerts Hannessonar í framhaldi af Vatnsfjarðardeilum. En jafnóvíst er, hjá hverjum Staður hefur lent við sætt Árna og Eggerts.

Staður hefur verið í bændaeign til ársins 1602. Það ár gaf Snæbjörn Torfason hann til kirkjustaðar með bréfi, dagsettu 16. ágúst. Fer það hér á eftir

Það gjöri eg Snæbjörn Torfason öllum góðum mönnum kunnugt, þeim sem þetta bréf sjá eður heyra, að eg hef almáttugum guði til lofs og dýrðar lagt og gefið Stað í Aðalvík með öllum gögnum og gæðum til fjalls og fjöru, þeim sem honum og kirkjunni þar hafa fylgt að fornu og nýju, með fullum vilja og samþykki kvinnu minnar Þóru Jónsdóttur, guðs orði til uppheldis í þeirri sókn og þeim fátækum prestmanni sem staðurinn verður veittur, hver eg vil að þó sé svo fjáður og mannaður, að hann haldi staðnum við magt og hefð, og því sem kirkjunni tilkemur í kviku eður dauðu, eptir því sem kirkjunnar máldagi það útvísar, og héðan í frá sé þessi staður í forsjá og vernd biskupsins í Skálholti, þess sem nú er eður verðu kann hver eptir annan, frí og átölulaus fyrir mér og öllum mínum örfum, en veitist, svo sem áður skrifað er, fátækum og guðshræddum prestmönnum, sem vel og trúlega stunda sitt kall og embætti; og þennan minn gjörníng staðfesti ég nú með þessu mínu eigin bréfi, þessum vottum hjáverandi: sera Ólafi Halldórssyni, sera Arna Jónssyni, sera Jóni Þorleifssyni, hverir eð setja sín innsigli með mínu hér fyrir neðan þetta gjörníngsbréf, hvert eð skrifað var á Kirkjubóli í Lángadal þann fyrsta þriðjudag eptir Maríumessu fyrri, árum eptir CHristi fæðing m.dc.ij.

Með þessari gjöf Snæbjarnar varð Staður kirkjustaður og beneficium, og hefur verið svo síðan.

Dýrleiki og afgjald

Á þessum atriðum er erfitt að átta sig. Máldagar eru ósamhljóða, og verður fátt eitt rakið úr þeim og aðeins það , sem varðar bújörðina sérstaklega. Í elzta máldaga frá 1286 segir svo:

Mariu kirckia j adalvijk a helmijng j heima landi: nema Bondi vilie heldur greida. x: kugilldi: oc eigi krikia þa þridiung j landi.

Vilkinsmáldagi 1397 segir kirkjuna eiga heimaland hálft með öllum gögnum og gæðum, fjórar kýr, eitt ásauðarkúgildi og hest.

Í jarðaskrá Vatnsfjarðar-Kristínar frá 1458 segir:

stadr i adalvik viij hundrud oc halfur fimti tvgur asuadar oc vij kyrr.

Óhugsandi er, að dýrleiki hafi aðeins verið átta hundruð, en vera mætti, að hluti verðsins (t.a.m. oc XX) hafi fallið niður. En aftar í sömu skrá er Staður sagður 24 hndr. Í erfðaskrá Solveigar ríku er Staður talinn hundrað hundraða, en varla er mark takandi á því svo óljóst er orðalag bréfsins á þessum stað. Svipað er að segja um kaupbréf Björns Þorleifssonar og Hans Kruko 1505, en þar Staður sagður „femthighe hvundrvdvm“. Í bæði skiptin virðist mér líklegast, að fleiri jarðeignir séu taldar með, en ekki greindar nánar vegna ókunnugleika. Í kaupmálabréfi Jóns Einarsson og Margrétar Björnsdóttur er jörðin talin 24 hndr., eða jafndýr og 1458, og er það miklu sennilegra. 1681 er Staður talinn 24 hndr., landskuld 1 hndr. 60 álnir, kirkjukúgildi 7. Í manntali 1703 er hann talinn 20 hndr. og hjáleigan Lækur 4 hndr. En í jarðabók 1710 segir svo:

Jarðardýrleiki óviss, ... en fyrir nokkrum árum hafa veirð tilnenfndir vi menn af yfirvaldi þessa hjeraðs eftir skikkun amptmannsins Christians Muller, og uppkváðu þeir þá að staðurinn skyldi vera xviii hndr. að dýrleika. En að fornu segja máldagar og visitasíur biskupanna, að þessi staður hafi þá verið xxiiii hndr.

Árið 1760 hefur Staður þó verið talinn 20 hndr., en 1788 18 hndr. og aftur 1849.

Um landskuld og kúgildi segir jarðabók 1710:

Landskuld engin á þeim parti staðarins, sem presturinn heldur, því hann nýtur staðarins öldúngis frí til uppheldis sjer, so sem aðrir beneficiati. Leigukúgildi hjá prestinum engin, en kirkjukúgildi fylgja staðnum vii, og er nú af þeim hálft sjötta hjá prestinum, nýtur hann ávaxtanna af þeim frí til uppheldis sjer en ábyrgist við öllu, so sem aðrir beneficiati. Kvaður eður ískylda alls engin. Landskuld á fimtúngi þeim, sem Jón býr á , xxx álnir, Betalast me ðfiski þá vel aflast ella í landaurum hjer heima. Leigukúgildi i. Leigur betalast í smjöri til staðarhaldarans. Kvöð er sú ein að róa á skipi staðarhaldara hjer heima vor og haust sem jafnan geldst og hefur goldist in natura.

Árið 1760 hefur landskuld verið 1 hndr. og kúgildi 8. 1788 hefur jörðin verið virt á 110 ríkisdali, landskuld hefur verið 4 rd. 48 skl., og 7 kúgildi hafa fylgt. Árið 1849, við nýtt jarðmat, voru áætluð 4 kúgildi, hvert hundarð metið á 36 rbld., alls 648 rbld. Yfirmatsnefnd þótti matið og lágt og hækkaði hvert hundarð um 4 rbdl. Þannig varð jörðin öll 18x40=720 rbdl. Við fasteignamat 1942 var heilarmat Staðar 11400 kr., þar af 4700 í landi og 6700 í húsum.

Landkostir

Jarðabók 1710:

Fóðrast kann á öllum heimastaðnum viii kýr, ii úngneyti, xl ær, xii lömb, iii hestar.

Slægjur ljær staðarhaldarinn stundum nokkrar, einkanlega þá vel árar, til Garða, og tekur þar toll meiri eður minni eftir því sem heyskapurinn er mikill. Stundum hjer nokkrar slægjur Þverdals ábúendur með þeirra skilorði. Torfrista og stúnga næg. Reiðíngsrista valla teljandi, brúkast þó. Móskurður til eldiviðar góður. Lýngrif bjarglegt til tróðs og eldiviðarstyrks. Silúngsvieiðivon lítil í Staðarvatni vetur og sumar. Berjalestur nægur. Rekavon lítil og heppnast skjaldan, or er þetta ítaksreki, sem liggur fyrir Sæbóls og Garða landi. Sölvatekju alla á staðurinn fyrir Sæbóls og Garða landi, hefur áður góð verið og brúkaðist þá, síðan spilst af ísum og brúkast því lítt. Skipsuppsátur á staðurinn eftir kirkjunnar máldaga við Sigmundarpoll, það er um landamerkin sjálf milli Sæbóls og Garða, það ítkak hefur brúkast átölulaust að fornu og nýju. Staðurinn á eftir kirkjunnar máldaga Kagaðarvík, Sandvík og Grjótleiti allt að Svignakleif. Þessi örnefni eru í almenníngum norður frá Fljóti hjer í sveit og hefur staðurinn notið nokkurs viðarreka þaðan þegar aðókst hefur orðið, sem er mjög langt og hættusamt. Hvali hefur þar ei rekið so menn viti. Rekaítak, allan tólftúng hvals og viða með ágóða (segir máldaginn) á staðurinn í Rekavík, Bak-látrum. Þessa ítaks hefur staðurinn notið átölulaust. Beit á staðurinn í mánuð á Þverdals jörðu tveim megin Þorláksmessu. Sjöttúng hvalreka á staðurinn í HÖfn hjer í sveit, þess hefur ei staðurinn notið so menn viti. Selveiði á staðurinn í Miðkjós í Lónafirði og hálft Helmíngalón. Þessi takmörk liggja fyrir Kvíalandi, sem er kirkjujörð frá Grunnavíkurstað. Þetta ítak hefur ekki brúkast fyrr nje síðar inn til næstliðins árs, þá sendi presturinn þángað menn til veiði og aflaðist lítið. Lambaupprekstur á Staður í Hvestu, það er eitt dalverpi, sem liggur frá Túngulandi í FLjótum þar á almenningum. Það brúkast átölulaust.

Enginu granda jarðföll og lækir úr brattlendi, sem bera leir og grjót í slægjulandið. Hætt er kvikfje fyrir holgryfjulækjum og afætuforöðum. Hætt er húsum og heyjum fyrir stórviðrum, sem oft verður stórt mein og skaði að. ... NB: Surtarbrandsnám er hjer í staðarins landi í einum stað og vita menn ógjörla hvað mikið það er, það liggur í einnri brekku þar sem til er grafið og svo innn undir fjallið. Þessi surtarbrandur er uppbrotinn og brúkast til kolviðar.

Sóknarlýsingar 1847:

Bærinn stendur vestan undir Nasanum, utanhalt ofanundan Hvirfilsdal. Túnið nær ofan á vatnsbakkann og er allt gott, nema heldur þýft. Vetrarbeit er næg, með því að hafa beitarhús og hey við, og er þá hin bezta. Slægjur utan túns eru loðnar, nálægar, greiðslægar, og megin part á þurru, og hinar kjarnbeztu. Þar er kallað 12 karla engi, og mun það láta nærri. Sauðamjólk er þar viðbrigða kostmikil á smjör. Mótak er fjarlægt, en mikið og gott. Ofsaveður kom aþar með byljum af austnorðri, útnorðri, en einkum af vestri. Í hánorðanátt er þar hlésamt. Sjóargata er þar svo löng, að nær því óvinnandi er að sækja þaðan heimræði. Þó er sá ókostur verstur, að þar drafnar allt niður af vatnsgangi og raka, sem ekki verður fyrir séð að úr megi bæta. Silúngsveiði frambýðst þar mikil í Staðará, Fannadalsá og vatninu.

Mjög greinagóðar upplýsingar um landkosti eru í Jarðatali Johnsens 1847:

Tún staðarins kell á vetrum, og gengur þess vegna mjög af sér, og fæst þar nú rúml. 1½ kýrfóður. Útenginu fer sömuleiðis hnignandi, vegna vatnsaga. Beit er lítilfjörleg fyrir stórpeníng, en megn ágangur. Staðurinn á frítt skipsuppsátur við Sigmundarlæk. Silúngsveiði er hér lítilfjörleg. Haust og vor má héðan róa til fiskjar, en hákalla afli legst frá, sökum jagtveiðanna ´í nánd. Sölvatekjar launar nú eigi ómak og fyrirhöfn. Viðar og hvalreka ítök kirkjunnar eru eigi að miklum arði, er viðurinn eiig verður virtur nema á hálfta vætt árlega, og hvalina rekur enn sjaldnar. Þær tvær víkur við Almennínga, er kirkjan enn fremur á, verða fjarlægðar vegna, að leigjast öðrum, með vætar eptirgjaldi, en reki heima við er eigi teljandi.

Athyglisvert er, að matsmenn 1849 gera miklu meira úr landkostum Staðar en Johnsen. En þess er auðvitað að gæta, að umsögn þeirra er rökstuðningur með háu mati jarðarinnar.

Slægjur afbragðsmiklar og góðar, gæði heyja og beitar vetur og sumar, og hægð til slægna, tækifæri til silungsveiðar mikillar, mótak mikið og gott, tún hæfilegt til rækætunar og gagnsemd af sauðfé, setur býli þetta í röð beztu jarða.

Þó þótti yfirmatsnefnd viðringin enn of lág, eins og fyrr segir, en þeir fóru þar eftir fraangreindri lýsingu og „kunnugleika sumra rannsóknarmanna“. Meðal þeirra var Sturla Bárðarson, hreppstjóri í Görðum, og mátti hann gerst vita um þetta sem næsti nágranni. Fleira verður ekki rakið hér af heimildum um landkosti Staðar. Ekki virðist fara á milli mála, að jörðin er einhver bezta bújörð í hreppnum. Árið 1899 var svo prestkallið metið og þá miðað við síðustu 5 ár 1893-98. Þetta mat er merkileg heimild um jörðina á þeim tíma, og birtist kafli úr því hér orðrétt:

Staðarprestakall. Heimajörðin sem er að nýju mati 23.8 hndr. og með 5⅓ kúgildis. Túnið hefur stækkað frá n[ýju] mati líkelga 1.100 ◻ faðma. Nátthagi fyrir neðan túnið þétt við vatnið á stærð 1.200 ◻ faðmar ósléttaðir. Útengjar liggja frá túni á tvo vegi þó meira fram í víkinni til suðurs. Slægjur miklar og góðar eftir því sem hér í byggðarlagi er kostur á, á sumum stöðum nokkuð votlendar. Tún og engjar eru ógirtar. Við árennsli á jörðinni er [eigi] mjög hætt, þó auðvitað sé ei að öllu leyti óhætt, þar sem fjallshlíðar eru nokkuð langt frá heimilinu, og verður því ekki vel notuð nema beitarhús séu höfð fram í víkinni, þar sem þaug voru til forna, svo nefnd Hlíðarhús. Berjalestur lítilfjörlegur og lítið hirt um nú á dögum. Torfrista og stunga næg og móskurður góður, þó nokkuð fjarri heimilinu. Silungsveiði dálítil. Landrými gott. Ágangur af stórpeningi mikill. Á jörðinni verður haldið að meðaltali á ári 4 kúm, 140 fjár, 4 hestum, Sanngjarnlegur leigumáti á jörðinni sýnist vera þessi: Landskuld 80 álnir, hálft í fríðu og hálft eftir meðalverði, og leigur 4 kúgildi, 80 pund smjörs.

Landamerkjum Staðar var svo lýst í bréfi 18. júní 1892:

Staður í Aðalvík á land að utanverðu bæjarins frá svonefndum „Nasamanni“ (klettadrang á yztu hyrnu Nasafjalls) niður Nasahlíð eftir hæstu hryggjum þeim, sem skilja framvíkina (Aðalvík) frá neðri hluta hennar og nefndir eru Grjóthólahryggir ofan að Staðará. Þetta eru landaskil Staðar og Þverdals. Síðan skilur Staðará og svonefndur „Strengur“ úr Staðarvatni ásamt vatningu lönd milli Staðar og Lækjar yfir í vestara vatnshornið fram í víkinni. Þaðan utanvert við fremsta nes í vatnið að vestanverðu eru enn landaskil milli Staðar og Lækjar bein sjónhending upp í Lækjarfjall eftir læk, sem þar er í hlíðinni og nefna mætti „Landamerkjalæk“ upp á fjallsbrún. — Eftir það ræður löndum hæsta fjallsbrún inn eftir Lækjarfjalli fyrir ofan Skörð inn á miðja Teistabrún til suðurs; eftir henni til austurs liggja landamerkin í Fannadalsdrög hærri upp á Nasafjall, þangað sem það er hæst, út eftir því til norðvesturs út á Nasahyrnu fyrir ofan „Nasamann“, sem fyrr var nefndur.